تنگه هرمز گلوگاه دریایی خمیده شکلی است که در منتهی‌الیه سمت شرقی خلیج فارس واقع شده است. این تنگه فلات ایران را از شبه جزیره عربستان جدا می‌کند و آب‌های خلیج‌فارس را به دریای عمان واقیانوس هند پیوند می‌دهد. تنگه هرمز از دیدگاه زمین‌شناسی یک فرورفتگی از دوره سوم زمین‌شناسی است که ادامه رشته کوه‌های جنوبی ایران به شبه جزیره مُسَنْدَم را قطع می‌کند.

برای تعیین درازای تنگه هرمز معیار ویژه‌ای وجود ندارد؛ شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و عمان باشد. طول این خط مرزی 1/202 کیلومتر (8/124 مایل دریایی) است. طولانی‌ترین فاصله تنگه هرمز 84 کیلومتر (از کرانه‌های بندرعباس در شمال تا شمالی‌ترین نقطه کرانه‌های مسندم در جنوب)، کوتاه‌ترین آن (میان جزیره ایرانی لارَک در شمال و جزیره عمانیِ‌السلامه ــ که نام دیگر آن قوئین بزرگ است ــ در جنوب) 6/33 کیلومتر برآورد شده است.

وجه تسمیه تنگه هرمز

ریشه نام‌گذاری تنگه هرمز از سه سو قابل بررسی است. یک اینکه گذشتکان  نام تنگه و شهر هرمز از واژه «اُرمزد» یا «هورمزد» به معنى خداى یگانه یا سرور دانا گرفته شده است. نام این استان از نام شهر یا تنگه هرمز گرفته شده است. هرمزگان از دو پاره «هرمز» و «گان» تشکیل شده است که به معنى سرزمین هرمز است و روز اول از ماه ایرانیان اورمزد بوده و گزینه‌ی دیگر نام پادشاهان ساسانی که خلیج فارس را مرکز تجاری آن روزگار کرده بودند نیز هرمز بود است، به همین جهت این تنگه به نام آنها نام‌گذاری شده است و سوم اینکه شهر باستانی هرمز که امروز برخی از آثار آن در استان هرمزگان باقی مانده است دلیل نام‌گذاری این تنگه استراتژیک بوده است. البته این مورد آخر از نظر کارشناسان بسیار مورد قبول است. همچنین هرمزد نام پنج پادشاه ساسانی در سال (224-652 میلادی) است به ترتیب هرمز اول ساسانی (273-274 م) پسر شاپور اول، هرمز دوم ساسانی (310-303 م‌) هشتمین پادشاه سلسله‌ی ساسانی مشهور به نرسی‌، هرمز سوم (457-459 م‌) پسر یزدگرد دوم و هفدهمین پادشاه ساسانی‌، هرمز چهارم (579-590 م) بیست و چهارمین پادشاه ساسانی و هرمز پنجم (632م) سی و یکمین پادشاه ساسانی. هنگام اقتدار بریتانیا در خلیج فارس (1820 ـ 1971) نام تنگه هرمز از جزیره هرمز گرفته شد که مهم‌ترین جزیره خلیج فارس به هنگام روی آوردن استعمار اروپایی به منطقه بود.

پیشینه و تاریخ تنگه هرمز

در سال‌های نخستین قرن دهم/شانزدهم نیروهای کشور پرتغال به فرماندهی آلفونسو آلبوکرک سراسر تنگه را در اختیار گرفتند، جزیره هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشانده خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیره هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالی‌ها توانستند در بخش پهناوری از کرانه‌ها و جزیره‌های خلیج فارس نفوذ یابند.

در آغاز قرن دهم، شاه اسماعیل اول صفوی در ایران حکومت مرکزی تشکیل داد که سرآغاز پایان بخشیدن به استعمار پرتغالی‌ها در خلیج فارس بود. شاه عباس بزرگ در 1030 قمری با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالی‌ها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در 1031 قمری از جزیره هرمز بیرون راند. به این ترتیب، جزیره و تنگه هرمز و سراسر خلیج فارس دوباره در اختیار ایران قرار گرفت.

مسیرهای عبور نفتکش‌ها در تنگه هرمز

کف دریا در تنگه هرمز شیب نسبتا تندی در جهت شمالی ـ جنوبی دارد. با به کارگیری نفتکش‌های سنگین در دهه‌های اخیر، عبور و مرور این نفتکش‌ها به ژرف‌ترین بخش تنگه‌ هرمز در نزدیکی کرانه‌های مسندم منحصر شد. تا سال 1358 راه کشتی‌های نفتکش در تنگه‌ هرمز از میان جزیره قوئین کوچک و کرانه‌های صخره‌ای جزیره مسندم می‌گذشت.

در این سال، دولت عمان به سازمان مشاوره دریایی بین‌المللی (ایمکو) اعلام کرد که نمی‌تواند سلامت کشتی‌هایی را که از میان صخره‌های جزیره قوئین کوچک و صخره‌های جزیره مسندم عبور می‌کنند، تضمین کند و خواست تا مسیر کشتیرانیِ شمال جزیره السلامه تا مرزهای دریایی با ایران را به رسمیت بشناسد.

از آن تاریخ دو مسیر دریایی برای عبور نفتکش‌ها در شمال و جنوب و به موازات هم در میان جزایر قوئین (قوئین بزرگ و قوئین کوچک) و مرزهای ایران و عمان در نظر گرفته شد.

اهمیت تنگه هرمز

از آنجا که هم کشورهای توسعه‌یافته و هم کشورهای در حال توسعه به صدور نفت از خلیج فارس وابسته‌اند و بیش از نیمی از نفت مورد نیاز جهان باید از تنگه هرمز بگذرد، امنیت تنگه‌ هرمز اهمیت بین‌المللی دارد. به طور خلاصه، دلایل زیر را می‌توان برای اهمیت تنگه هرمز برشمرد:

• به نوشته سازمان اطلاعات انرژی آمریکا، نفت صادر شده از طریق این تنگه، حدود 40درصد نفت دنیا را تأمین می‌کند. البته این آمار به تناسب نرخ تولید اوپک، تغییر می‌کند.
• در می 2007، آژانس بین‌المللی انرژی در برآوردی اعلام کرد که 13/4 میلیون بشکه نفت خام در روز از این کانال باریک در تانکرها انتقال می‌یابد.
• علاوه بر این، حدود 2 میلیون بشکه محصولات نفتی شامل سوخت و گاز مایع (LNG) از طریق این راه حمل می‌شود.
• صادرات LNG از بزرگ‌ترین صادرکننده آن، یعنی قطر، نیز از طریق این تنگه به آسیا و اروپا با حجم 31 میلیون تن در سال انتقال می‌یابد.
• 90درصد نفت خلیج فارس نیز از طریق این تنگه صادر می‌شود.
• یکی از مأموریت‌های اصلی ستاد مرکزی ارتش آمریکا، اطمینان یافتن از امنیت صادرات نفت و انرژی از طریق این تنگه است.
• در سال‌های 1984 تا 1987 نیز، «جنگ تانکرها» میان ایران و عراق رخ داد که در آن هر دو کشور (بیشتر عراق) به سکوها و کشتی‌های نفتی یکدیگر حمله کرده و کشتی‌ها و سکوهای نفتی خارجی نیز در میان رگبار آتش گرفتار می‌شدند. به دلیل دخالت آمریکا جهت تأمین امنیت این تنگه و حوالی آن، صادرات نفت خلیج فارس حدود 25درصد کاهش یافت. جمهوری اسلامی ایران نیز رسما آمادگی ضد هوایی‌ها و سپرهای دفاعی در جزیره ابوموسی، یک نقطه استراتژیک در نزدیکی تنگه هرمز را تأیید کرده است.

• آژانس اطلاعات انرژی آمریکا پیش‌بینی می‌کند حجم صادرات نفت از این تنگه تا سال 2020 به 30 تا 34 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت.
• 75درصد نفت ژاپن نیز از طریق این تنگه تأمین می‌شود.
• کشتی‌های تجاری حامل غلات، سنگ معدن، شکر و محصولات دیگر نیز از طریق این کریدور حیاتی خلیج فارس و بنادر حاشیه آن مانند دوبی می‌گذرد.
• تسلیحات نظامی آمریکا در کشورهای حاشیه خلیج فارس و عراق نیز از طریق این تنگه انتقال می‌یابد.